گیاه زغال اخته به صورت درخت یا درختچه در کنار جریان آب و یا در بیشه ها می روید و از گروه گیاهان گل دار گلبرگ سوا محسوب می شود و در زبان انگلیسی به آن CORNELIAN CHERRY گویند.
گل های زغال اخته، زرد رنگ و خوشه ای می باشد و شهد بسیاری برای زنبورهای عسل دارد . برگ های سبز پررنگ و براق و نوک تیزی دارد. میوه ی آن به شکل بیضی و حدوداً به اندازه ی آلبالوی درشت هست و طعم ترش و شیرینی دارد. رنگ میوه ی آن قرمز خیلی خوش رنگ می باشد .
درختچه ی زغال اخته حدود 300 سال سن می کند و در حدود 25 سالگی تا 8 متر می رسد. این درخت به طور کلی ارتفاعی حدود 8-4 متر دارد. چوب آن خیلی استوار هست و در صنعت نیز کاربرد دارد.
زغال اخته در منطقه ی وسیعی از اروپا، آسیا به خصوص ایران، ارمنستان و قفقاز می روید. موقعیت رویش این گیاه در ایران، در جنگل های ارسباران، کوه های البرز، منطقه ی الموت، کوهین قزوین و در جنگل های بین مازندران و گیلان می باشد.
منطقه ی قزوین و رودبار به اوِژه در حاشیه البرز، بیش ترین تولید کننده و صادر کنندگان زغال اخته ی کشور محسوب می شوند. میوه ی زغال اخته در اواخر تابستان آماده ی چیدن هست.
ترکیبات و بها غذایی
میوه ی نرسیده ی آن به علت داشتن اسید زیاد، خیلی ترش هست ، ولی میوه ی رسیده ی آن به رنگ قرمز روشن و خوش مزه و شیرین هست. این میوه در تابستان، عرضه و معمولاً به صورت تازه مصرف می شود ، ولی به صورت خشک، مربا، کنسرو، ترشی، آب میوه، سس، نکتار، ژله، مارمالاد، سرکه، لواشک و قرص های آنتی اکسیدان نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
این میوه حاوی مقادیر زیادی آهن ، کلسیم ، اسید فولیک ، ویتامین های E , B1 , B2 , C و فلاوونوئیدهاست.
آنتوسیانین موجود در زغال اخته رنگدانه ای از گروه فلاونوئیدها می باشد که عامل رنگ قرمز در گوجه فرنگی و دیگر میوه هاست. میوه های خانواده ی گیلاس (CHERRY) و زغال اخته (CORNELIAN CHERRY) حاوی مقادیر بالای آنتوسیانین هستند. حدود 17 ترکیب آنتی اکسیدان از خانواده ی گیلاس استخراج شده هست که ویتامین E,C و ملاتونین نیز جزء آنها هستند. قرص های آنتی اکسیدان در برخی کشورهای اروپایی به نام قرص های یکی در روز (ONE DAY) معروف هستند و بدون تجویز پزشک نیز خریدشان برای عموم آزاد هست.
فواید درمانی
اقبال هایی از این گیاه که در تغذیه درمانی استفاده می شود عبارتند از : میوه ، برگ ، پوست و ریشه درخت.
1. زغال اخته دارای تانن و اسیدهای آلی، آنتوسیانین ها (گروهی از فلاونوئیدها) به ویژه از خانواده ی فلاون و ایزوفلاون، کاروتنوئیدها، آنتی اکسیدان ملاتونین ( که به صورت قرص آنتی اکسیدان حاصل از فرآورده های طبیعی به بازار عرضه می شود) می باشد. آنتی اکسیدان ها مقاومت بدن در مساوی بیماری های غیرواگیر که از رادیکال آزاد تولید می شود را بالا می برند و به پیش گیری از آزار به سلول ها و بافت های بدن در مقابل این رادیکال های آزاد کمک می کنند. رادیکال های آزاد، داخل بدن تولید می شوند و یا از راه عوامل محیطی داخل بدن می گردند.رادیکال آزاد اتمی با 1 کمبود الکترون در آخرین مدار خود هست و می تواند به بافت های بدن صدمه برساند و بیماری هایی چون بیماری قلبی ، سرطان ، دیابت ، تصلب شرایین، آب مروارید ، آرتروز و آرتریت را به وجود آورد. آنتی اکسیدان هایی چون فلاونوئیدها، ویتامین E , C ، ملاتونین، آنتوسیانین ها با دادن 1 الکترون، سبب خنثی شدن رادیکال های آزاد بدن می شوند ، در عملکرد از این بیماری ها پیشگیری می کند.
2. مقدار فروکتوز و گلوگز زغال اخته کم هست و مصرف آن برای افراد چاق و بیماران دیابتی مشکلی به وجود نمی آورد. حتی جوشانده ی برگ آن با گل توت فرنگی برای درمان دیابت (مرض قند) اثرگذار هست.
3. هورمون ملاتونین موجود در آن خواب انسان را آسوده و عمیق می کند. این عمل به طور طبیعی و روزمره انجام می شود. این هورمون مسئولیت تنظیم ریتم 24 ساعته ی، روز و شب بدن را به عهده دارد. زغال اخته حاوی مقادیر زیادی ملاتونین هست.
4. پوست زغال اخته تب بر هست و در رفع اسهال اثرگذار می باشد. حتی میوه ی آن نیز تاثیر قابض دارد ، از این رو خوردن آن در رفع اسهال و ورم معده اثرگذار هست. برای درمان اسهال بهتر هست 1 قاشق سوپخوری زغال اخته را با 1 فنجان آب سرد مخلوط نموده و آن را به مدت 5 لحظه بجوشانید و پس از 15 لحظه دم کشیدن آن را صاف کرده و هر روز 2 تا 6 فنجان بنوشید.
5. محققی به نام دکتر LECLERC,H. نشان داده هست که جوشانده ی پوست زغال اخته در درمان بیماری مالاریا اثرگذار هست. جوشانده ی 60 گرم پوست درخت زغال اخته در 1 لیتر آب تاثیر تب بر و مخالف مالاریا دارد. جوشانده ی فوق را باید به تدریج صبح و ظهر و شب به میزان 1 یا 2 استکان با کمی قند میل نمود.
6. زغال اخته به عنوان مخالف اتصال چند نوع باکتری در ادرار و مدفوع شناخته شده هست؛ به جمله دیگر زغال اخته به خروج باکتری ها از بدن کمک می کند. باکتری اشرشیاکلی عامل 85 درصد عفونت های مجاری ادراری هست. یکی از متداول ترین عفونت ها، التهاب مثانه هست که به ویژه در خانم ها شایع هست. که به نظر می رسد اسید بنزوئیک موجود در زغال اخته در ایجاد خواص درمانی و پیشگیری ايفاي نقش داشته باشد؛ هر چند تحقیقات اخیر نشان می دهند که این تاثیر احیاناً به دلیل وجود پلیمری در زغال اخته هست که ماهیت آن هنوز شناخته نشده هست. این ملکول ناشناخته از اتصال اشرشیا کلی، به دیواره ی مثانه و مجاری ادراری پیشگیری می کند و به این ترتیب، از رشد و افزایش باکتری و ایجاد عفونت، پیشگیری می کند. لازم به ذکر هست که زغال اخته نمی تواند جانشین آنتی بیوتیک شود، اما استفاده از این میوه و آب آن می تواند تاثیر داروهای مورد استفاده در این شرایط را تقویت کند.
7. همچنین دریافت منظم آب زغال اخته برای اسیدی کردن ادرار در افراد گرفتار به ادرار بدبو و سنگ های ادراری اثرگذار هست. اگر سنگ کلیه از جنس کلسیمی باشد ، آب زغال اخته در رفع آن تاثیر چشمگیری دارد .
8. زغال اخته در بند آمدن خون اثرگذار هست. لذا خوردن میوه ی خام و سایر فرآورده های آن برای بیماران توصیه می شود. در این رابطه ابوعلی سینا دانشمند و پزشک مشهور اسلام، آب زغال اخته را برای شستشوی خراش های جلدی و گرد ریشه ی آن را برای التیام خراش ها بکار می برد.
9. شربت زغال اخته مخالف عطش هست. خصوصاً در تابستان برای پیشگیری از گرمازدگی نوشیدن شربت آن خیلی اثرگذار هست.
10. نظریه ای وجود دارد که زغال اخته برای درمان شب ادراری بچه ها هم مفید هست. بدین غرض 30 گرم برگ آن را در 1 لیتر آب بریزید و آن را بقدری بجوشانید تا 1 سوم آن بخار شود و پس از صاف نمودن آن را با شکر شیرین کنید و قبل از خواب 1 فنجان به کودک بدهید.
علت ناشناخته بودن زغال اخته در ایران
این میوه و فواید زیاد آن در ایران ناشناخته مانده هست بدین دلیل که ؛
1- این میوه به صورت بسته بندی غیربهداشتی ، فله ای و عمدتاً توسط دست فروشان دوران گرد عرضه می گردد.
2- متخصصان صنایع غذایی در مورد صنایع تبدیلی این میوه مثل خشک کردن، مربا، شربت، ژله، مارمالاد و … تحقیقات انجام نداده اند.
3- متخصصان علم تغذیه در مورد اثر زغال اخته بر سلامتی بدن تحقیقاتی انجام نداده اند.
4- متخصصان داروساز در مورد تولید داروهای مخالف اکسیدان و ضدالتهابی و … این میوه بررسی های لازم را به عمل نیاورده اند.
